Gedrag algemeen

Inleiding

De ethologie is de natuurwetenschappelijke studie naar dierlijk gedrag (en soms menselijk gedrag, bijvoorbeeld in de sociobiologie). Ethologen kijken alleen naar het zichtbare gedrag. Wat er in een dier (of mens) gebeurt, is een onzichtbare ‘black box’. Door het gedrag te bestuderen probeert een etholoog conclusies trekken over wat zich in het individu afspeelt.

Het onderzoek in de ethologie vindt plaats op het niveau van het individu en van de soort (verwantschap en evolutie).

Ethologie

Vlooigedrag bij chimpansee. Elkaar vlooien
versterkt de band tussen verschillende
individuen.

Meestal lijkt gedrag met een bepaald doel te worden uitgevoerd. Verschillende soorten gedrag worden meestal aangeduid met het effect dat ze hebben, bijvoorbeeld voedselzoekgedrag en vechtgedrag.

De ethologie is de studie van gedrag. Ethologen doen objectieve waarnemingen en voeren natuurwetenschappelijk onderzoek uit.

Studie van dierlijk en menselijk gedrag

Het gedrag van mensen en dieren vertoont veel overeenkomsten. Je kunt het vaak met elkaar vergelijken en dezelfde methodes gebruiken om het te bestuderen.
Dat gebeurt bijvoorbeeld in de sociobiologie, waarin gedrag wordt bestudeerd in
het kader van de evolutie. Net als in de ethologie volgt men daarbij de natuurwetenschappelijke methode.

De psychologie houdt zich alleen bezig met het gedrag van mensen.
De psychologie is geen natuurwetenschappelijke studie, maar een zogenaamde menswetenschap. De studie naar menselijk gedrag wordt niet streng volgens de natuurwetenschap uitgevoerd en is meer subjectief.

Objectief en subjectief

Een kat die met zijn prooi speelt vinden we wreed. In feite beoordelen we de kat dan alsof het mens is die zijn slachtoffer martelt alvorens hem te doden. Deze manier van diergedrag beschrijven, waarbij onze eigen gevoelens, waarden en normen centraal staan, noemen we subjectief. Een subjectieve beschrijving heet ook wel antropomorf, (letterlijk vertaald: gevormd naar de mens).

Om gedrag op een wetenschappelijk verantwoorde te beschrijven, is een feitelijke of objectieve beschrijving nodig. De ethologie houdt zich bezig met zulke objectieve beschrijvingen van gedrag. Wat er zich in het dier afspeelt is namelijk een black box.

Onderzoek

Ethologisch onderzoek vergt tijd en geduld. Dieren worden urenlang, dagenlang, soms wekenlang geobserveerd.

Om het – soms ingewikkelde - gedrag van dieren beter te kunnen beschrijven wordt het onderverdeeld in gedragssystemen en gedragshandelingen.

Gedragssysteem

Onderdelen van gedrag die met onderling samenhangen, noemen we gedragssystemen.
Een gedragssysteem kun je onderverdelen in ‘stukjes gedrag’ ofwel handelingen. Meestal wordt zo’n gedragssysteem aangeduid met het doel dat ermee wordt bereikt, bijvoorbeeld voortplantingsgedrag, voedselzoekgedrag, vluchtgedrag enzovoort.

Ethogram

Een ethogram is een lijst van alle gedragshandelingen die een dier vertoont. Om de gedragswaarnemingen snel en gemakkelijk te kunnen noteren gebruik je afkortingen voor de handelingen.

Handelingen kunnen zo nodig weer onderverdeeld worden in kleinere eenheden van gedrag, zodat kleine variaties in de handelingen ook onderzocht kunnen worden.
Gedragshandelingen worden ook wel gedragselementen genoemd.

Protocol

Als je eenmaal een ethogram hebt gemaakt, kun je dit gebruiken om gedurende een bepaalde tijd het gedrag van een dier zo exact mogelijk te beschrijven.
Een protocol is het vastleggen van de gedragshandelingen in de tijd.
Bedenk van tevoren goed hoe je dit protocol wilt opnemen. Je kunt kijken naar de duur van de handelingen, de frequentie ervan of naar de volgorde (sequentie) waarin ze voorkomen.

Vaak volgen de handelingen van een dier elkaar zo snel op, dat het nodig/handig kan zijn om het gedrag eerst te filmen. Een andere mogelijkheid is om een dictafoon o.i.d. te gebruiken. Later kun je de verschillende handelingen dan alsnog precies noteren. Na een aantal nauwkeurige beschrijvingen van het gedrag kunnen misschien conclusies worden getrokken.